تعهد زناشویی طبیعتاً آسان نیست

ونداد زمانی

قبل از آنکه به مقاله‌ی نوشته شده توسط دیوید باراش، استاد روانشناسی دانشگاه واشنگتن، با عنوان « تک- همسری طبیعتاً آسان نیست» بپردازم ذکر این نکته‌ی اساسی ضروری است که مفهوم تک-همسری (مونوگامی) در فرهنگ نوشتاری غرب که به مفهوم تعهد زناشویی طولانی‌مدت بین دو انسان است را با مفهوم تک-همسری در جوامع اسلامی می‌بایست تفکیک کرد. اسلام تنها مذهب دره‌ی نیل است که رسماٌ از چند-همسری ( پولوگامی یک‌طرفه و مردانه) سخن می‌گوید و قوانین آن را نیز مدون کرده است. بنابراین تک-همسری اسلامی نیز صفتی است مردانه برای شوهرانی که نمی‌خواهند بیشتر از یک زن داشته باشند.

آیا مشخصات فیزیکی انسان با تک همسری مغایرت دارد؟ دکتر دیوید باراش تلاش می‌کند به این پرسش پاسخ دهد

در ایران معاصر و به دلیل بازگشت تحمیلی به قراردادهای اسلامی و تلاش عملی وسیع برای تبدیل زندگی زناشویی چند -همسری به عرف اجتماعی، متأسفانه فرهنگ عامه‌ جامعه معاصرِ ایران، کمابیش به مفهوم اسلامی زناشویی چرخش داشته است. بی‌تردید با وجود تسهیل زناشویی چند-همسری برای مردان، بخش بزرگی از جامعه‌ی شهری ایران هنوز به این ارزش تحمیل شده نه تنها تن نداده است بلکه با تمام قوا در برابر این سنت متحجر مقابله می‌کند.

دکتر دیوید باراش می‌گوید فیزیولوژی انسان با چندهمسری ناسازگار نیست و از اسپرم مرد مثال می‌آورد که وظیفه‌ی اصلی‌اش کشتن اسپرم‌های بیگانه در محوطه‌ی لقاح است

در این میان، نباید این واقعیت را نادیده گرفت که بسیاری از مردان ایرانی ( مذهبی و حتی غیر مذهبی) که از قدرت مالی کافی برای داشتن همسر بیشتر برخوردارند، به شیوه‌های مختلف (از جمله‌ با وضع قرارداد صیغه) از جو تحمیل شده بر جامعه سوءاستفاده می‌کنند. تأسف‌بار تر از همه این است که آمار مشخص و معتبری درباره‌ی مقدار و نسبتِ افزایش زناشویی چند- همسری وجود ندارد، ولی می‌شود حضور رو به افزایش آن را در اطرافیان، اقوام و آشنایان و حتی بازتابش را در رسانه‌‌های گروهی ایران مشاهده کرد.

با این مقدمه برگردیم به دکتر دیوید باراش و نگاهی داشته باشیم به یکی از مقالات این استاد دانشگاه که در طی سه دهه‌ی گذشته با تدوین و انتشار کتاب‌هایی درباره‌ی روانشناسی تکاملی، رفتار جنسی بشر و نقد ادبیات داستانی از دید «داروینیسم» توانسته است به یکی از سخنگویان معروف روانشناسی اجتماعی تبدیل گردد.

تک‌همسری یا چندهمسری؟ دکنر دیوید باراش در پاسخ گفته‌ای از سارتر را نقل می‌کند: تو آزادی، انتخاب کن

دکتر دیوید باراش در مقاله‌ی ‌»تک- همسری طبیعتاً آسان نیست» با قلم شیوایش که هم به خوبی از پشتوانه‌ی دانش تخصصی‌اش درباره‌ی موضوعی که به بحث کشیده است سود جسته، و هم جذابیت احساسی یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار را دارد، توانسته است یک بار دیگر از زاویه‌ای جدید به رابطه‌ی زناشویی بشر بپردازد.
دکتر بارش در ابتدای مقاله با لحنی طنزگونه به ترس بی‌موردی اشاره می‌کند که احزاب دست راستی و محافظه‌کار نسبت به فمینیست‌های رادیکال، فرقه‌هایی که چند همسری را تبلیغ می‌کنند، همجنس بازان و صنعت بزرگ پورنوگرافی دارند و این اتهام را به آنها می‌زنند که اعمال آنها باعث به هم خوردن کانون گرم خانواده شده است.

دکتر دیوید باراش معتقد است برای یافتنِ دلیلِ حقیقی برای کم شدن روزمره‌ی تعهد زناشویی بشر باید به سراغ طبیعت رفت و زوال خانواده‌ی سنتی را در مشخصات فیزیکی اکثر جانوران و به‌ویژه پستانداران جستجو کرد که با تعهد زناشویی مداوم مغایرت طبیعی دارد.

دکتر باراش در قدم دوم استدلال خود به سراغ باورهای بسیار آشنا در فرهنگ عامه می‌رود و به عنوان مثال به تعهد و وفای زناشویی پرندگان و از جمله‌ بلبل و قوی زیبای اشاره می‌کند و با آوردن آمار‌های تهیه و ثبت شده از طریق نمونه‌برداری‌های ژنیتیک، نشان می‌دهد که گاهی نزدیک به شصت درصد جوجه‌هایی که در آشیانه‌ی پرندگان سر از تخم‌ در می‌آورند به اصطلاح بسیار معروف بشری «حرامزاده» هستند.

در بین پستانداران و حتی خود انسان، دلائل بسیار زیاد فیزیکی وجود دارد که حکایت از داشتن امکاناتی است که به موجودات فوق اجازه می‌دهد که به طور غیرمتناوب شریک‌های جنسی متفاوت داشته باشند. نمونه‌ی مشخص در این زمینه ترکیب واقعی اسپرم مردانه است که در درون خود، بیش از هر چیزی لشکر بزرگی از اسپرم های جنگجو دارد که قرار اصلی‌شان رفتن به سوی تخمک‌ نیست بلکه وظیفه اصلی‌ آنها کشتن اسپرم‌هایی است که از قبل در درون محوطه‌ی لقاح وجود داشته است.

با این وجود دکتر باراش در مرحله‌ی سوم استدلالش که توأم با دلائل علمی است به این ترفند منطقی متوسل می‌شود که بسیاری از پدیده‌های طبیعی نظیر زلزله و سیل وجود دارند ولی ضرورتاً درست یا مفید نیستند. او در ادامه به طبیعی بودن و محدودیت فیزیکی انسان‌ها اشاره می‌کند و این نکته‌ی ظریف را مطرح می‌کند که تواناییِ یادگیری، که موهبتی انسانی است در حقیقت دهن کجی بزرگی است به طبیعت فیزیکی بشر. به تعبیری بشر از شروع هویت انسانی‌اش همیشه در حال مقابله با غریزه‌های طبیعی خود بوده است.

بشری که یاد می‌گیرد ضمن هماهنگی انگشتان، قابلیت شنیدن و توانمندی درک انتزاعی ذهن خود، قطعه پیجیده‌ای از موسیقی را با ویولن بنوازد با تمام وجود مظهر رویارویی و به سخره گرفتن طبیعت فیزیکی خود می‌گردد. بی‌تردید بر طبق ضرورت‌های تکاملی بسیاری از جانوران به لحاظ فیزیکی به انواع شیوه‌های زناشویی مجهز شده‌اند که بتوانند در شرائط غیرمنتظره به ادامه‌ی صیانت ذات و تکرار نسل خود فائق گردند اما فرایند طبیعی فوق قرار نیست که بهترین شیوه در هر مرحله‌ای باشد.

این پدیده در مورد انسان نیز می‌تواند کاملاً صادق باشد چون به دلیل مغز بسیار پیجیده شده و استثنایی که بشر را به اشرف مخلوقات تبدیل کرده است و در عمل او را تکامل یافته‌ترین پستاندار روی زمین کرده است، به بشر فرصت داد تا در طول زندگی اجتماعی‌اش به محدودیت‌های طبیعی‌اش کفایت نکند و بر اساس شعور و برتری ذهنی خود به جنگ کمبودهای طبیعتش برود.

بسیاری از حیوانات به دلیل شرائط فیزیکی و اقلیمی‌شان، به تطبیقی جدید در رابطه زناشویی خود دست یافتند و یاد گرفتند که تعهد زناشویی در موقعیت بعضی از آنها، باعث تداوم بهتر زندگی و نسل‌شان می‌گردد. بشر نیز در طول تاریخ تمدن خویش، در پی تمرین و تجربه‌ی انواع زندگی‌های زناشویی با اختیار و اراده‌ی‌ متکی بر شعور، به تک-همسری گرایش بیشتری نشان داده است و توانست با میل طبیعی « چند- همسری» که در وجودش عجین شده است، مقابله کند.

دکتر باراش در حین شکافتن موضوعات مقاله‌اش نقل قولی از ژان پل سارتر، اندیشمند متعهد فرانسوی را که همزمان هم به طبیعت وجودی بشر احترام می‌گذارد و هم به شعور انسانی‌اش، چاشنی نظریاتش می‌کند. سارتر می‌گوید:

« تو آزادی... انتخاب کن»