کردستان و مسائل اجتماعی

محمدرضا اسکندری
اسعد سلامی

پیرامون مسائل اجتماعی در کردستان به یکی از شهرهای کردستان، شهر سقز می‌رویم تا با آقای خالد توکلی، متولد سال ۱۳۴۶ گفت و گو کنم.

اما شورای نگهبان با ابطال انتخابات مانع از ورود وی به مجلس شد. هم اکنون ساکن سقز و دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی توسعه در دانشگاه اصفهان است.

آقای توکلی شما در وبلاگ خود «پرسه در بزرگراه» مطلبی در رابطه با هویت، رنگ و جنگ نوشته‌اید. چرا برای شما مسأله هویت پر رنگ‌تر از سایر مسائل اجتماعی است؟

دلایل چندی دارد. در عصری قرار داریم که هویت‌ها بیش از هر زمان دیگری سیال و متنوع و چند تکه شده‌اند. جهانی شدن و گسترش رسانه‌های جمعی و ارتباطی جهانی موجب شده است که هویت برای جامعه‌شناسان جذابیت خاصی داشته باشد.

برخوردهای سیاسی و نظامی در کشورهایی که به لحاظ جغرافیایی و مرزی بسیار از هم دورند و افزایش خشونت نیز باعث توجه به مسأله هویت شده است.

کردها نیز از این تغییرات و تحولات تأثیر پذیرفته‌اند. یکی از آن تأثیرات این است که در چند سال گذشته جنبش هویت‌خواه کردی بر میزان فعالیت‌های خود افزوده است و بر بسیاری از برنامه‌های سیاسی مردم مؤثر بوده است.

به گونه‌ای که شعار احزاب، مطالبات آن‌ها و حتی مفاهیم و واژگانی را که به کار می‌برند، تغییر داده است. یکی از مهم‌ترین پدیده‌های اجتماعی کردستان اکنون مسأله هویت است.

شبکه‌های ماهواره‌ای که به زبان کردی برنامه پخش می‌کنند و سایت‌‌ها و وبلاگ‌های اینترنتی نیز بر میزان توجه به هویت و آگاهی از آن افزوده‌اند.‌

علاوه بر این، تأکید بر هویت، موجب نوعی انسداد تئوریک نیز در میان کردها شده است. از این لحاظ باید گفت که
هویت بیش از آن‌که برای جنبش کردی، راهگشا باشد، موجب ایجاد توهم، مرزبندی، چالش‌های درونی و خشونت

شده است.

رشد اقتصادی نقش مهمی در روند رشد اجتماعی جامعه دارد این روند در کردستان در حال حاضر چکونه است؟

در مورد اصل سوال که رشد اقتصادی نقش مهمی در روند رشد اجتماعی دارد، به لحاظ نظری شک و تردید وجود دارد. اما به طور خلاصه باید گفت که به طور خاص، دولت در سال‌های گذشته و به طور عام، از زمانی که دولت شبه مدرن در ایران شکل گرفته است، برنامه ایجابی و مثبتی برای رشد اقتصادی در کردستان نداشته است.

آنچه اکنون دیده می‌شود، رشد قاچاق و به تبع آن رشد نوکیسه‌ها، رشد فساد اداری و رشوه‌خواری، توقف بسیاری از سرمایه‌گذاری‌ها در زمینه ساخت صنایع و امور زیربنایی است.

خالد توکلی

خانواده نقش مهمی در تربیت انسان‌های آینده دارد، آیا شما رشد، آگاهی و مبارزه اجتماعی برای برابری جنسی را در خانواده‌های کرد می‌بینید؟

نمی‌توان منکر این مسأله شد که تحت‌تأثیر مبادله و اشاعه‌ی فرهنگی و رسانه‌های جمعی تغییراتی در نگرش جنسی مردم کردستان ایجاد شده است.

اما این تغییرات، جهت و مسیر مشخصی ندارد. اندک تلاش‌هایی نیز از سوی زنان برای تغییر نگرش‌های تبعیض‌آمیز صورت گرفته و می‌گیرد.

اما به دلیل تسلط گفتمان ناسیونالیستی، وضعیت سیاست‌زدگی، فقر تئوریک و فقدان نهادهای مدنی، تغییرات ایجاد شده محسوس نیست و تغییرات حاصل آمده نیز بیش از آن‌که از تلاش‌ های فعالان این عرصه تأثیر پذیرفته باشد، ناشی از شرایط جدید جهانی و تحت تأثیر رسانه‌های جمعی است.

در گذشته، مردم کرد به دو قسمت رادیکال و غیر رادیکال تقسیم می‌شدند در حال حاضر این تقسیم‌بندی‌ها در جامعه کرد چگونه است؟

این تقسیم‌بندی مبتنی بر واقعیت نیست. اما از آنجایی که به لحاظ فکری دچار فقر روش‌شناسی و نظری هستیم، همواره جامعه به سفید و سیاه، خوب و بد، زشت و زیبا و... تقسیم می‌شود.

در حالی که واقعیت به گونه‌ای دیگر است. اکنون در کردستان، طبقه متوسط جدیدی شکل گرفته است که از گرایشها، روشها و مطالبات رادیکال گریزان است.

علاوه بر این فعالانی در عرصه‌های فرهنگی و سیاسی سر بر‌آورده‌اند که به لحاظ تئوریک، منتقد احزاب سنتی هستند ولی به دلیل هژمونی آن احزاب و فضای بسته و محدود داخل ایران، هنوز نتوانسته‌اند، به گونه‌ای منسجم، فعالیت‌های خود را سر و سامان دهند و به فعالیت بپردازند.

جامعه کرد از چه کمبودهای اجتماعی رنج می‌برد؟

کمبودهای فراوانی در کردستان وجود دارد که بر رنج‌های عدیده‌ی مردم می‌افزایند. مشکلات اقتصادی سال‌هاست گریبان مردم را رها نمی‌کند.

هزینه‌ی فعالیت سیاسی، حتی در شکل مدنی و مسالمت‌آمیز آن بالا رفته است. سرمایه اجتماعی به شدت افول یافته است. از فعالیت در انجمن‌های داوطلبانه و مدنی استقبال نمی‌شود و اصولاً فعالیت گروهی و جمعی برای رفع برخی از مشکلات اجتماعی خیلی اندک و ناچیز است.

آمار جرایم و مسایل اجتماعی در حال افزایش است و از همه مهم‌تر هیچ عزم و برنامه‌ی جدی برای رفع این کمبودها و مشکلات، نه در میان حکومت و نه در میان مردم به چشم نمی‌خورد.

چرا تا به حال یک حرکت اجتماعی (حزب، تشکل فرهنگی و...) بزرگ در مناطق کردی در سراسر ایران به وجود نیامده است؟

اصولاً جنبش‌های اجتماعی تا حد زیادی به مقدماتی نیاز دارند که برخی از آن‌ها را نمی‌توان از طریق مهندسی اجتماعی ایجاد کرد. شاید خود به طور ناخواسته ایجاد شوند.

برخی دیگر نیازمند ساختار و فضای مناسب هستند. در دوران اصلاحات، تلاش‌‌هایی شد تا یک جنبش اجتماعی شکل بگیرد. مقدمات آن نیز فراهم آمده بود.

فعالیت دانشجویان کرد نظم و سازمان خاصی یافته بود. فضای داخلی و حتی جهانی نیز اندکی مساعد بود. انگیزه فعالیت در میان فارغ‌التحصیلان و دانشجویان وجود داشت.

اما واقعیت این است که در ایران و در میان ما کردها موانع فراوان فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فکری وجود دارد که فعالیت در قالب یک تشکل را بسیار دشوار می‌سازد.

در پایان اگر حرفی دیگر دارید بفرمائید؟

با تشکر از شما. به نظر من یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که اکنون در کردستان وجود دارد این است که با نبود یک فضای روشنفکری مستقل روبه‌رو هستیم. همه انتظار دارند روشنفکران پیرو و عقبه‌ی آن‌ها باشند.

در چنین فضایی نه انتقادی صورت می‌گیرد و نه فکری تولید می‌شود. آنچه به طور مرتب بازتولید می‌شود و تجسد می‌یابد، شعار و فرهنگ شعارزدگی در جامعه است و از این طریق بر بحران تفکر سرپوش نهاده می‌شود.

رواج فرهنگ شعارزدگی هزینه‌های فراوانی را بر ساده‌دلان و انسان‌های دلسوز و صادق تحمیل می‌کند و انسان‌های فرصت‌‌طلب را به نان و نوا می‌رساند.