درباره‌ی كتاب «در تمام طول شب»

ویدا وفایی

علی اسفندیاری، مشهور به نیما یوشیج را همگان به‌عنوان شاعری بدعت‌گذار می‌شناسند كه طی چند دهه تلاش مستمر بابی بر ابواب شعر فارسی افزود؛ شاعری كه علاوه بر شعر، مقالات و نامه‌ها و یادداشت‌های فراوانی نیز از خود به یادگار گذاشت.

درباره‌ی شعر و نظریاتِ شعری نیما آثار فراوانی به نگارش درآمده است. در ماه‌های اخیر كتابی با عنوان «در تمام طول شب» ]بررسی آراء نیما یوشیج[ روانه‌ی بازار نشر شده که نویسنده‌ی آن آثار منثور نیما را پایه‌ی پژوهش خویش قرار داده است. كتاب دارای چهار فصل است:

كتاب «در تمام طول شب»

فصل اول به معرفی نامه‌ها، حرف‌های همسایه ]كه یادداشت‌های نیما خطاب به همسایه‌ای فرضی است[، سلسله مقالات ارزش احساسات و سفرنامه‌ها و یادداشت‌های روزانه‌ی نیما اختصاص یافته است. در این فصل دگرگونی‌های تاریخی آراء نیما به‌دقت نشان داده شده است. نویسنده جایی درباره‌ی ضرورت نگرش تاریخی به آراء نیما یادآور شده:

نیما اگرچه در نگاهی فراگیر دارای منظومه‌ای فكری است، اما این منظومه، منظومه‌ای است متغیر و البته همواره رو به تكامل. در صورت بی‌توجهی به روند تاریخی دگرگونی‌های اندیشه‌ی شعری نیما، چه بسا از این «تغییرات تاریخی»، به «تناقض‌های ذاتی» اندیشه‌ی او تعبیر شود.

در این فصل با گوشه‌هایی از زندگی شخصی و خانوادگی نیما آشنا می‌شویم. در بخشی از كتاب می‌خوانیم: نیما مدتی (سال ۱۳۰۸) در رشت به سر می‌برد؛ از قضا رضاخان نیز برای سركشی به آن شهر رفته بود. نیما در سفرنامه‌ی رشت می‌نویسد:

«دیشب دو مازندرانی در این شهر خفتند؛ یكی اعلی‌حضرتِ قدرقدرتْ كه در اوج آرزوهایش بود و دیگری من كه در ابتدای آمال دور و دراز خودم.»

در فصل دوم به تلقی نیما از نظریه‌ی شعر و تلاش‌هایش برای دست یافتن به نظریه‌ی شعری منسجم، و همچنین موانع پیش روی او در این راه پرداخته شده است. در بخشی از این فصل آمده است:

«برای نیما در مقام شاعری نوجو و تجربه‌گر بسیار دشوار بوده كه به نظریه‌ای منسجم، آن هم در باب مفهوم پی‌درپی تازه‌شونده‌ای چون شعر، دل خوش كند. دل خوش كردن به نظریه‌ای خاص، در نظر نیمایی كه خود معتقد بوده «من بر آن عاشقم كه او رونده است»، مساوی بوده با محروم كردن خود از تمامی امكاناتی كه عصر او آبستن آن بوده است.»

در فصل سوم كه عنوان كلی «نیما و نوآوری» را بر خود دارد و از سه بخش تشكیل شده، به مباحثی همچون «عوامل نوآوری در نگاه نیما»، «شرایط نوآوری» و «سرچشمه‌های خلاقیت شعری» پرداخته است. از بخش‌های خواندنی این فصل بخش «از میراث سنت» است. در این بخش به تلقی نیما از سنت، بایستگی تأثیرپذیری خلاقانه از آن، و همچنین بایدها و نبایدها مواجهه‌ی با آن پرداخته شده است. جایی می‌خوانیم:
«به اعتقاد نیما، شاعر امروز باید در حدْ امكان از آرایه‌های بدیعی، شگردهای بیانی و قوالب شعر گذشته فاصله بگیرد، چرا كه شعر امروز در این‌گونه مؤلفه‌ها بیشتر متأثر از تكنیك‌های شعر روایی ـ نمایشی غرب است.

در نگاه نیما آنچه كه از میراث دیروز به كار شاعر امروز می‌آید، مواد و مصالح كار است و مواد و مصالح در تلقی او، در درجه‌ی نخست عبارت است از اركان عروضی شعر فارسی ]فارغ از اصل تساوی مصراع‌ها[، دایره‌ی واژگانی ارزشمند آن و آن بخش از ظرفیت‌های نظام قوافی و آرایه‌های ادبی شعر گذشته كه شاعر امروز باید به گونه‌ای گزینش‌گرانه از امكانات آن بهره بگیرد.»

مبحث دیگری كه در این فصل به آن پرداخته شده، نگاه انتقادآمیز نیما است به نظام آموزشی در ایران. به اعتقاد نویسنده، توجه نیما به اهمیت این مسأله آن‌گاه بیشتر شد كه او سال‌ها در تهران و شهرهای شمالی كشور به تدریس دروسی نظیر «علم التربیه» و «ادبیات فرانسه و فارسی و عربی» پرداخت. عمده‌ی انتقادهای نیما به نظام آموزشی رایج در مدارسِ ایران، معطوف به «ذهنیت‌گرایی» و «بی‌توجهی به علوم كاربردی» و همچنین «فقدان وحدت رویه‌ در مواجهه‌ با نظام آموزشی سنتی و مدرن» است.

دیگر مباحث فصل سوم از این قرار است: «سهم تغییرات تاریخی در نوآوری»، «روشِ اصلاحی، هدفِ انقلابی»، «نظریه‌ی ناموزونی تاریخی ـ فرهنگی»، «بومی‌گرایی: بینش جهانی، عمل بومی» و «نگاه به غرب».

مفصل‌ترین فصل كتاب (فصل چهارم) فصلی است كه عنوان كلی «نیما و شعر شاعران» بر آن نهاده شده است. این فصل خود به سه بخش تقسیم شده است. بخش نخست مواجهه‌ی نیما با شعر و شاعران گذشته است كه در آن تلقی نیما از شعر فردوسی، خیام، نظامی، سعدی و سبك هندی (به‌ویژه صائب) بررسی شده است. در بخش «نیما و شعر شاعران همروزگارش» به آراء نیما در باب شعر و شخصیت بهار، عشقی، عارف و شهریار پرداخته شده است. بخش پایانی کتاب به چند و چون رابطه‌ی دو تن از پیروان بلاواسطه‌ی نیما، یعنی شاملو و اخوان، با او، اختصاص یافته است. نویسنده به‌ویژه هنگام سخن گفتن از اخوان نیم‌نگاهی به حواشی كدورت‌هایی كه میان استاد و شاگرد ایجاد شده بود نیز پرداخته است.

كتاب «در تمام طول شب» دربردارنده‌ی یادداشت‌های مفصل و مفیدی نیز هست كه خوانندگان پیگیر شعر و اندیشه‌ی نیما را به كار خواهد آمد. نویسنده‌ی كتاب دكتر احمدرضا بهرام‌پورِ عمران است. انتشارات مروارید كه نشر دفترهای شعر نیما، اخوان و فروغ را در كارنامه‌ی خود دارد، بهار امسال این اثر را روانه‌ی بازار نشر كرده است.

شناسنامه‌ی کتاب:

در تمام طول شب، ]بررسی آراء نیما یوشیج[، دکتر احمد رضا بهرام‌پور عمران، انتشارات مروارید، تهران ۱۳۸۸