هیچ کس را نمی‏توان از محل اقامتش تبعید کرد

نسرین ستوده

در ادامه‌ی تبیین مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر، خانم ستوده ماده سیزدهم این اعلامیه را تفسیر می‌کند.

نسرین ستوده: طبق ماده‏ی سیزده اعلامیه‏ی جهانی حقوق بشر، هرکسی حق دارد در داخل کشور آزادانه عبور و مرور کند و محل اقامت خود را انتخاب کند.

طبق بند ب همین ماده، هرکسی حق دارد هر کشوری و از جمله، کشور خود را ترک کند، یا به کشور خود بازگردد.

از طرف دیگر، طبق اصل سی و سوم قانون اساسی ایران، هیچ کس را نمی‏توان از محل اقامتش تبعید کرد، یا از اقامت در محل مورد علاقه‏اش منع، یا به اقامت در محلی مجبور کرد. علاوه بر آن، باز هم قانون اساسی گفته است که افراد حق تردد آزادانه دارند.

اما، طی چند سال گذشته با نضج گرفتن حرکت‏های مدنی در ایران، از طرق غیرقانونی از سفر بسیاری از فعالان جامعه‏ی مدنی ایران جلوگیری به عمل می‏آید.

در بسیاری از موارد، آن‏ها بخش مربوط به کنترل پاسپورت را پشت سر گذاشته‏اند و گذرنامه‏شان مهر خورده که خود نشان می‏دهد، حکم مربوطه حتی به اداره‏ی گذرنامه هم ارائه نشده است. بعد از رد شدن ازبخش کنترل پاسپورت، تازه فرد با مامور جدیدی مواجه می‏شود که به طور فردی در فرودگاه حضور دارد و اعلام می‏کند: من اجازه نمی‏دهم، شما به این سفر بروید.

نسرین ستوده

این‏ها همه، از مصادیق اعمال غیرقانونی است. چون، طبق آیین دادرسی کیفری، در جرایم سنگینی مثل اختلاس‏های بزرگ یا جرایم مالی بسیار بالا که بیم مخفی شدن متهم برود، زمانی که قاضی دلایل و مدارک کافی در دست داشته باشد، می‏تواند دستور ممنوع‏الخروجی او را با رعایت تشریفات قانونی صادر کند.

مهم‏ترین تشریفات قانونی که در چنین موردی باید رعایت شود، صدور به موقع حکم و اعلام به موقع آن به اداره‏ی گذرنامه است تا مراحل قانونی خود را طی کند.

علاوه بر آن، هر قرار ممنوع‏الخروجی، طبق قانون، شش ماه بیشتر عمر نمی‏کند. یعنی اعتبار هر قرار ممنوع‏الخروجی برای شش ماه است.

اما این قرارهای ممنوع‏الخروجی گاه سال‏ها و گاه مادام‏العمر علیه فرد عمل می‏کند، بی‏آن‏که هیچ مرجعی به آن رسیدگی کند.

در مورد بسیاری از فعالین جامعه‏ی مدنی ایران که در سال‏های اخیر ممنوع‏الخروج شدند، کانون مدافعان حقوق بشر درنظر دارد، شکایتی را علیه این مراجع در مرجع ذی‏ربط اعلام کند تا به این شکایت‏ها رسیدگی شود.

در بسیاری از این موارد، تشریفات قانونی رعایت نشده است. از جمله‏، سال گذشته، هنگامی که من به اتفاق خانم منصوره شجاعی، عازم دبی بودیم، بعد از این که گذرنامه‏ی خانم شجاعی مهر خروج خورد، ماموری به همین ترتیب، مراجعه کرد و گفت: شما ممنوع‏الخروج هستید. بدون این که هیچ حکمی به ایشان ارائه شود.

در قبال اعتراض من، مبنی بر این که شما نمی‏توانید به این شکل‏ فردی را ممنوع‏الخروج کنید، گفتند: ما اصلاً با فرودگاه کاری نداریم، از دفتر ریاست جمهوری هستیم و خودمان عمل می‏کنیم.

طبیعی است که این نوع برخوردها، می‏تواند وجود مسائلی مثل عوامل خودسر در جامعه را افزایش دهد. اعتراض من به مامور مربوطه این بود که: اساساً نمی‏تواند به این شکل عمل شود که هر وزارت‏خانه‏ای این‏جا میزی داشته باشد و ماموری را پشت آن قرار بدهد ، برای این که بگوید: من مستقل از وزارت‏خانه‏های دیگر عمل می‏کنم و به تشخیص من، شما نباید امشب به این سفر بروید. طبیعی است که این هرج و مرج زیادی را دامن می‏زند.

در مورد دیگری، باز وقتی که دو ماه پیش برای گرفتن جایزه‏ای که از طرف کمیته‏ی بین‏المللی حقوق بشر ایتالیا به من اعطا شده بود، همراه خانواده‏ام عازم ایتالیا بودم، به همین شکل، بعد از این که گذرنامه‏ام مهر شد، ماموری به من مراجعه کرد و گفت: به موجب حکم قضایی نمی‏توانید به این سفر بروید.

درخواست کردم که حکم قضایی به من ارائه شود. ولی هیچ حکمی به من نشان داده نشد. مجدداً، دچار شک و تردید شدم و به قسمت کنترل پاسپورت مراجعه کردم و از مامور مربوطه خواستم، اسم مرا روی کامپیوتر چک کند که آیا ممنوع‏الخروج هستم یا نه. ایشان دوباره چک کرد و باز اعلام کرد که ممنوع‏الخروج نیستم.

به تدریج وقتی که کار ما بالا گرفت، نفر دوم و سوم این ماموران هم وارد قضیه شدند و از من خواستند پاسپورتم را ارائه بدهم. در قبال آن‏ فقط یک شماره پرونده را به من دادند و گفتند در این پرونده برای شما قرار ممنوع‏الخروجی صادر شده است.

آن قرار در مهلت قانونی به مراجع قانونی‏ از جمله اداره‏ی گذرنامه، ابلاغ نشده بود. به من هم ابلاغ نشده بود. در حالی که طبق قانون، همه‏ی قرارها پس از ابلاغ قابلیت اجرایی پیدا می‏کنند.

همین اتفاق در مورد خانم پروین اردلان، از فعالان برجسته‏ی حقوق زنان افتاد. زمانی که خانم اردلان از بخش کنترل پاسپورت رد شده و حتا وارد هواپیما شده بود و هواپیما آماده‏ی پرواز بود، ایشان را از بلندگوی هواپیما صدا می‏زنند، ماموری مراجعه می‏کند و می‏گوید: شما ممنوع‏الخروج هستید.

همه‏ی این نمونه‏هایی که برشمردم، مواردی است که افراد را کاملاً غیرقانونی از سفرشان منع کرده‏اند.
این ممنوعیت گسترده‏‏ی سفر فعالان جامعه‏ی مدنی، فقط می‏تواند با یک هدف صورت گرفته باشد و آن محدود کردن هرچه بیشتر ارتباطات آن‏ها با جامعه‏ی جهانی است.

اگر آن‏چنان که مسئولان جمهوری اسلامی بارها اعلام کرده‏اند، قضاوت افکار عمومی جهانی نسبت به آن‏ها، برای‏شان اهمیت ندارد، بنابراین نباید این قدر نسبت به محدودیت این روابط اقدام کنند.