پایان عصر جدید و یزدان‌سالاری در ایران

امیر رسولی

انقلاب ضد سلطنتی ایران که آخرین دودمان پادشاهی ایران را برانداخت و به سلطنت فقها انجامید، فقط یک انقلاب اجتماعی نبود. این انقلاب بیش از هر چیز روشنفکران و اندیشمندان را به اندیشیدن درباره‌ی چگونگی به قدرت رسیدن فقها در کشوری مانند ایران واداشت. کانون اندیشه در داخل ایران در میان اصلاح‌طلبان دینی شکل گرفت و در خارج از ایران در میان آن گروه از روشنفکران سکولار که بن‌مایه‌های یک تحول راستین و پایدار و نهادینه شده‌ی اجتماعی را فرهنگی می‌دانند و بیش از دو دهه است که تلاش می‌کنند فقر اندیشه و فلسفه در ایران را در بستر وقایع تاریخی توضیح دهند.

محمد رضا فشاهی در اثر پژوهشی و ارزشمندی به نام «از شهریاری آریایی به حکومت سامی» که دقیقاً ده سال پیش، در مرداد ۱۳۷۹ توسط نشر باران در سوئد منتشر شده، تلاش کرده است پیدایش «یزدان‌سالاری» نوین در ایران را توضیح دهد. او در مقدمه‌ی این کتاب می‌نویسد: «حقیقت این است که این یزدان‌سالاری نه تنها یک پدیده‌ی سیاسی نوین، بلکه همراه با آن پدیدهای فرهنگی یعنی الهیاتی و فلسفی نیز هست، و برپایی آن نیز نه تنها واقعه‌ای شگفت و توضیح‌پذیر نمی‌باشد، بلکه نتیجه‌ی منطقی تحولات جامعه‌شناختی و فلسفی و سیاسی ایران در دو سده‌ی گذشته است.»

نویسنده پیدایش حکومت فقها در ایران را در چهار دوره‌ از عصر جدید تاریخ ایران توضیح می‌دهد. او مبداً عصر جدید در تاریخ ایران را ظهور آغا محمد خان قاجار در قرن هجدهم میلادی به عنوان یک عامل قدرتمند در سیاست ایران در نظر می‌گیرد و دامنه‌ی پژوهش خود را به عصر حاضر، یعنی آغاز قرن بیست و یکم می‌کشاند.

در این گستره‌ی دویست ساله، در ایران با ظهور شیخیه به سرگردگی شیخ احمد احسایی که یک حکیم اخباری بود و پیدایش بابی‌گری به عنوان یک مذهب نو قرون وسطی به پایان رسید و عصر جدید نیز با به قدرت رسیدن آیت الله روح الله خمینی که یک حکیم الهی اصولی بود به سر آمد. نویسنده تلاش می‌کند با بررسی جریان‌های فکری ارتباط منطقی میان این دو واقعه را کشف کند و از این طریق پاسخی برای پرسش‌های روشنفکری ایران بیابد. او روش کار خود را در مرز میان عینیت و ذهنیت، یعنی در مرزِ میان تحلیل فلسفی و تحلیل روانشناختی و تحلیل جامعه‌شناختی قرار داده است.

سهم رویدادهای تاریخی در این میان بسیار اندک است. وقایع داستان‌گونه‌ی تاریخی فقط تا آن حد اهمیت دارد که به به کار بازنمایی زمینه‌های فکری بیاید. او در واقع بیشتر به تاریخ فلسفی نظر دارد، هر چند که پژوهش‌اش را آمیزه‌ای از تاریخ دست اول، تاریخ اندیشیده و تاریخ فلسفی می‌داند.

برای مثال در بازنمودن نهضت بابیه نویسنده بیشتر به اندیشه‌ی سید محمد علی باب نظر دارد تا وقایع تاریخی زندگی کوتاه و پرماجرای باب که با سفر او از نجف به بوشهر آغاز شد و سرانجام در بازار تبریز با اعدام او به پایان رسید. این امر یک نقص نیست، بلکه یک ویژگی ارزشمند است و نشان می‌دهد که نویسنده به گونه‌ای روشمند و با طرحی اندیشیده و دقیق، بیشتر به سیر اندیشه در ایران نظر دارد تا بازروایی وقایع تاریخی؛ او بیشتر پژوهشگر عرصه‌ی اندیشه است تا یک تاریخ‌نویس. همین امر سبب شده است که نویسنده با زبانی شیوا، ساده و همه‌فهم پیدایش پدیده‌ای مانند شیخیه یا بابی‌گری را در متن اندیشه‌ی یونانی و در پیوند با خیزش‌های فکری در ایران قرائت کند و به نتایج تازه‌ای دست یابد.

او برخلاف بحث‌های دینی به موضوعات پیچیده مانند بحث معاد که سبب تکفیر شیخ احمد احسایی در یزد شد نمی‌پردازد. بلکه اندیشه‌ی باطن‌گرای شیخ احمد احسایی را بررسی می‌کند و آن را متأثر از آیین هرمس و تعلیمات غنوصی می‌داند. او رد این اندیشه را در فرقه‌های مسیحی که در آسیای میانه و خاور نزدیک زندگی می‌کردند پی می‌گیرد، به این‌همانی اساطیر یونانی و مصری اشاره می‌کند، به اخوان‌الصفا و اسماعیلیان و شیعیان دوازده امامی، به امام جعفر صادق و شاگرد او جابر بن حیان می‌رسد و ریشه‌های علاقه‌ی شیعیان به تأویل و باطن و علم حروف و علم اعداد و کیمیا را نشان می‌دهد.

چنین است که پیدایش شیخ احمد احسایی به عنوان آورنده‌ی یک مکتب فکری در متن تاریخ فلسفه در ایران و یونان به دقت شرح داده می‌شود. این روش در همه‌ی فصول کتاب مشاهده می‌گردد.

«از شهریاری آریایی تا حکومت الهی سامی» دو بخش دارد و هفت فصل. نویسنده در بخش اول چنان‌که گفته آمد به دو نهضت فکری، یعنی شیخیه و بابیه در پایان قرون وسطی می‌پردازد، و در بخش دوم در برنمایی از چگونگی تکوین عصر جدید، پس از آوردن مقدمه‌ای با عنوان «گذار از قرون وسطی به عصر جدید» مهم‌ترین چهره‌های این عصر را معرفی می‌کند: آخوندزاده و نقد استبداد آسیایی و فرهنگ سنتی؛ طالبوف، و نقد جامعه و استبداد شرقی؛ میرزا آقا خان کرمانی و نقد فرهنگ و سیاست و مذهب و سرانجام فصل پایانی کتاب که به چگونگی سرکوب آزادی و اندیشه اختصاص دارد و جریان‌های فکری مشروطه، سوسیالیسم، اصلاح‌طلبی مذهبی، ایدئولوژی دولتی، فلسفه‌ی سنتی، روشنفکران و نظریه‌پردازان مسلمان و احیاء الهیات سنتی را شامل می‌شود. نتیجه‌گیری کتاب که خود یک رساله‌ی مستقل محسوب می‌گردد به طور مستقل قابل مطالعه است.

نویسنده در این بخش چکیده‌ای از سیر تحول اندیشه در ایران را از آغاز تا امروز به دست می‌دهد.

«از شهریاری آریایی به حکومت الی سامی» نوشته‌ی پژوهشگر معاصر آقای محمد رضا فشاهی ده سال پیش منتشر شده و با این همه یک اثر کاملاً معاصر و مطرح است. پس از ده سال این اثر همچنان زنده و پویا و پاسخگو مهم‌ترین دشواری‌های اندیشه در ایران است. در زمانی که نهضت مدنی و یزدان‌سالاری یک بار دیگر در قلمروهای گوناگون زندگی اجتماعی و فکری ما ایرانیان یکدیگر را سخت به چالش کشیده‌اند، ارزش و اهمیت این اثر پژوهشی پس از یک دهه بیش از پیش آشکار می‌گردد.

از محمد رضا فشاهی آثار پژوهشی متعدد به فرانسه و فارسی منتشر شده است. «ارسطوی بغداد، از عقل یونانی به وحی قرآنی» و «از فیلسوف – شهریار یونانی به پیامبر شهریار سامی» آثار تطبیقی و تحلیلی دیگری از محمد رضا فشاهی است که در ادامه‌ی کتابِ «از شهریاری آریایی به حکومت الهی سامی» نوشته شده و توسط نشر باران در سوئد در شمارگانی اندک منتشر شده است.

شناسنامه‌ی کتاب:

از شهریاری آریایی به حکومت الهی سامی
محمد رضا فشاهی
نشر باران، سوئد، چاپ اول ۱۳۷۹
قیمت: ۱۳ دلار یا معادل آن