سوءقصد و ترورهای سیاسی

امیر رسولی

انفجار بمب در مهاباد. ترور دو پزشک ایرانی در تهران. سخنرانی محمود احمدی‌نژاد در شصت و پنجمین مجمع سازمان ملل که واقعه‌ی یازده سپتامبر را مورد تردید قرار داد. پشت پرده‌ی این رویدادها چه طرح و نقشه‌‌ای نهفته است؟ به‌تازگی یک پژوهشگر آلمانی کتابی زیر عنوان «سوءقصد» منتشر کرده و در این کتاب توطئه‌ها و سوءقصدهایی که در تاریخ غرب ثبت شده، از قتل سزار تا ترور جان لنون، از توطئه‌ی قتل هیتلر تا واقعه‌ی یازدهم سپتامبر را تحلیل و بررسی کرده است. نویسنده در این کتاب گزارش کاملی از عاملان این جنایت‌ها و پیامدهایش در سیاست روز و در اجتماع و واکنش‌های عامه‌‌ی مردم به‌دست می‌دهد.

سوءقصد نوشته‌ی مانفرد اشنایدر استاد ادبیات تطبیقی در دانشگاه بوخوم – آلمان

مانفرد اشنایدر، نویسنده‌ی «سوءقصد» ابتدا به این نکته اشاره می‌کند که سوءقصد و ترور در زندگی اجتماعی انسان‌ها در عصر ما به یک رویداد روزانه تبدیل شده است. البته این به آن معنا نیست که هر روز به جان کسی سوءقصد می‌شود، اما این احتمال هست که هر روز در افغانستان، عراق و در شهرهای مهم کشورهای غربی، در ایستگاه‌های مترو و در اماکن عمومی حادثه‌ای غیرمنتظره اتفاق بیفتد؛ بمبی منفجر شود یا به جان کسی سوءقصد کنند.

این پژوهشگر آلمانی بعد از این مقدمه می‌پرسد: ما چگونه می‌توانیم با این خطرات زندگی کنیم؟ او در کتاب ۷۰۰ صفحه‌ایش راهکاری ارائه نمی‌کند، بلکه سوءقصدها و ترورهای سیاسی را در متنی تاریخی مطالعه می‌کند، نظریه ارائه می‌دهد و به خواننده کمک می‌کند این رویدادها را به‌شیوه‌ای علمی درک کند.

در نظر اول در «سوءقصد» تاریخ ترورهای سیاسی را در طی دو هزار سال می‌خوانیم. پیشینه‌ی نخستین ترور سیاسی ثبت شده در تاریخ مسیحی به سال ۴۴ پیش از میلاد مسیح می‌رسد. در آن سال سزار در سنا با ۲۳ ضربه‌ی دشنه به قتل رسید. این نخستیم ترور سیاسی در تاریخ دنیای مسیحی در یک پیش‌زمینه‌ی خانوادگی اتفاق افتاد.

بوروتوس، پسر سزار رهبری گروه ترور را به عهده داشت و به همین خاطر هم این ترور سیاسی حادثه‌ی بزرگی در رم به‌شمار آمد و از آن به‌عنوان «قتلِ پدر سرزمین پدری» یاد کردند و پیامدهایش برای رم آنقدر سنگین بود که نویسنده از همه‌ی تروریست‌ها به عنوان «فرزندان خلف بوروتوس» یاد می‌کند و اعتقاد دارد که با مطالعه‌ی این نخستین ترور سیاسی می‌توان بیش و کم به انگیزه‌ی همه‌ی ترورهای سیاسی در جهان پی برد.

سوءقصد به سزار در سنای رم، نخستین ترور سیاسی در غرب

نویسنده اعتقاد دارد که ترور ناپلئون از نظر پیامدهایش برای فرانسه مشابه ترور سزار در مجلس سنای رم است و همچنین ترور آبراهام لینکلن هم به نظر او با ترور سزار قابل ‌مقایسه است. لینکلن داشت لژ سالن نمایش «تئاتر فورد» در واشنگتن را ترک می‌کرد، که قاتلش سینه‌ی او را هدف قرار داد و او را به قتل رساند. اشنایدر اعتقاد دارد که اگر لینکلن را ترور نمی‌کردند، ممکن بود او در آمریکا به پادشاهی برسد و نظام سیاسی آمریکا بر گرته‌ی نظام سلطنتی انگلستان تغییر کند.

مانفرد اشنایدر، استاد ادبیات تطبیقی در دانشگاه بوخوم - آلمان سپس به ترور ژان پل مارا، روزنامه‌نگار، خطیب انقلابی و طبیب سوئیسی می‌پردازد. مارا از طرفداران پر و پاقرص خشونت سیاسی بود. او را که با نظام سلطنتی به‌شدت مخالف بود در سال ۱۷۹۳در حمام به‌قتل رساندند. این قتل سیاسی الگوی گئورگ الزر قرار گرفت و او بود که به‌تنهایی در سال ۱۹۳۹با انفجار بمبی قصد جان هیتلر را کرد.

سوءقصد بر ضد اندی وارهول در سال ۱۹۶۳و جان لنون در سال ۱۹۸۰، سوءقصد به جان رونالد ریگان در سال ۱۹۸۱ از دیگر ترورهایی است که نویسنده تحلیل می‌کند و دامنه‌ی این پژوهش را تا حادثه‌ی یازدهم سپتامبر گسترش می‌دهد.

سوءقصد به جان اف کندی

نویسنده در این کتاب فقط به ترورهای سیاسی در غرب می‌پردازد. در ایران هم چنین حوادثی زیاد روی داده است: قتل امیرکبیر در حمام فین کاشان، اعدام محمد علی شیرازی در بازار تبریز، سوءقصد به جان ناصرالدین شاه و محمد علی شاه هر یک پیامدهای عظیمی در زندگی اجتماعی مردم داشته‌اند. پس از سوءقصد نافرجام به جان محمد علی شاه بود که او به نمایندگان مجلس بدگمان شد و با روس‌ها تبانی کرد و مجلس را به توپ بست.

سوءقصد به جان کسروی، شایعه‌ی خفه کردن صمد بهرنگی در رودخانه‌ی ارس، واقعه‌ی انفجار در دفتر حزب جمهوری اسلامی، ترور شخصیت‌های سیاسی بعد از انقلاب توسط مجاهدین و گروه فرقان و همچنین ترور بختیار و ترور سران حزب دموکرات کردستان در واقعه‌ی میکونوس در سه دهه‌ی گذشته، مسیر تحولات سیاسی ایران را بارها تغییر داده‌ است. اگر شخصیت‌هایی مانند بهشتی، باهنر، مطهری و رجایی به‌قتل نمی‌رسیدند، امروز سیاست ایران به چه شکل بود؟

مانفرد اشنایدر با تحلیل یکایک این ترورهای سیاسی و تاریخی و با بررسی پیامدهای آنها نظریه‌ای طرح می‌کند: بر اساس این نظریه یک تروریست در وهله‌ی نخست شکل تجسدیافته‌ی پیشامدهای غیرقابل‌پیش‌بینی تاریخی است. سیاستمداران نهایت تلاش خود را می‌کنند که اینگونه پیشامدها را مهار کنند. اما گاهی ترور باعث می‌شود که مسیر تاریخ دگرگون شود و تحول تاریخی اتفاق بیفتد. علاوه بر این ترورهای سیاسی در تاریخ از یک جنبه‌ی نمادین هم برخوردارند و از این نظر هم می‌توان این وقایع را تفسیر کرد.

با ترور یک شخصیت تأثیرگذار، او که نمادی از یک مفهوم اجتماعی، مذهبی یا سیاسی است نابود می‌شود و با نابودی او، آن معنا و مفهوم هم در جامعه به پس‌زمینه رانده می‌شود. با ترور سزار، کیش شخصیت سزار و عصر یکه‌تازی سزار به سرآمد. با واقعه‌ی یازدهم سپتامبر هم ویرانی برج‌های تجارت جهانی در مرکز نیویورک از یک معنای نمادین برخوردار بود.

بهشتی، رفسنجانی و خامنه‌ای. اگر بهشتی زنده بود ...!

نویسنده در این کتاب همچنین به آنچه که او «نقد خرد جنون‌آمیز» می‌خواند می‌پردازد. منظور او از «خرد جنون‌آمیز» رویکرد جمعی و رسانه‌ای انسان غربی به خرد انتقادی در سنت غربی به عنوان تنها ابزاری است که برای درک تغییر جهت تاریخ پس از ترور در اختیار او قرار دارد. به اعتقاد این استاد ادبیات تطبیقی، کانت جنون را به‌عنوان امری که ضد خرد است معنا نمی‌کرد.

کانت بر این باور بود که جنون در واقع شکل تب‌آلود خرد انتقادی است. در ظاهر «خرد جنون‌آمیز» تابع قوانین و قواعد «خرد انتقادی» است، اما در عمل رویدادها را به‌گونه‌ای حق‌به جانب تفسیر می‌کند. دقیقاً تروریست از این ساز و کار پیچیده و واکنشی در جهت رسیدن به مقاصد سیاسی خود استفاده می‌کند. آیا واقعاً سزار قصد داشت نظام حکومتی رم را به یک دیکتاتوری تبدیل کند؟

نویسنده اعتقاد دارد که همانگونه که ترور حاصل «خرد جنون آمیز» است، واکنش مردم (و رسانه‌ها) هم به ترور از ابعاد جنون‌آمیز برخوردار است. او برای اثبات این ادعا به واقعه‌ی ترور تئو وان گوک، کارگردان هلندی در سال ۲۰۰۴ به دست یک تروریست مسلمان اشاره می‌کند. هلندی‌ها در آن زمان قاتل وان گوک را به عنوان یک مهاجر مسلمان که سال‌ها در هلند زندگی کرده و از فرهنگ این کشور تأثیر گرفته ندیدند.

انیس نقاش، فردی که می‌خواست شاپور بختیار را ترور کند

بلکه از او شخصیتی ساختند که نماد و نشانه‌ی اسلام‌گرایی بود و اعلام کردند که به‌زودی تمدن غرب به دست اسلامگرایان نابود خواهد شد. عده‌ای حتی کار را به آنجا رساندند که ادعا کردند دوران نظام‌های دموکراسی لیبرال به سر آمده و دیر نیست روزی که پرچم اسلام بر فراز اروپا به اهتزار درآید. منطق جنون‌آمیز دستی که روی ماشه است، دقیقاً با منطق جنون‌آمیز سرویس‌های اطلاعاتی یکسان است.

هر دو از یک قاعده پیروی می‌کنند: «خرد جنون‌آمیز» که شکل مسخ‌شده و تب‌‌آلود و هیجانی خرد انتقادی است. سوءقصد نوشته ی مانفرد اشنایدر، استاد ادبیات تطبیقی در آلمان یک کار سترگ نظری و در همان حال یک کتاب خواندنی و کاملاً روزآمد برای عموم مردم است و به‌درک رویدادهای پیچیده در تاریخ ترور سیاسی کمک می‌کند.

شناسنامه‌ی کتاب

Manfred Schneider: Das Attentat. Kritik der paranoischen Vernunft
Matthes & Seitz, Berlin 2010
767 Seiten, 39,90 Euro