ضرورت ترمینولوژی نقد ادبی

ویدا وفایی

تقلا در متون است که خواندن را آسان می‌کند. (ام. اچ. ایبرمز)

جمله‌ی بالا گفته‌ای است از کسی که معلم جان آپدایک، هارولد بلوم، تام پینچن، و آرچی ایمونز بوده است که از سرآمدان ادبیات و نقد ادبی هستند. اما این تنها خوشبختی ام. اچ. ایبرمز نیست: او یک سال دیگر ۱۰۰ ساله می‌شود و هنوز هم می‌نویسد.


«همه‌ی محققان ادبیات باید این کتاب را داشته باشند». این جمله‌ای است که سایت آمازون درباره‌ی «فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی» (A Glossary of Literary Terms) نوشته‌ی ام. اچ. ایبرمز گفته است. دانشجویان ادبیات لازم است این کتاب را کنار دست خود داشته باشند و بخوانند، اما غیر دانشجوها از آن بیشتر یاد می‌گیرند. از این قبیل فرهنگ‌ها کم نیست، ولی کتاب نامبرده چند ویژگی دارد:

فرهنگ اصطلاحات ادبی به ترجمه‌ی سعید سبزیان

- جامع است و تقریبا نیاز خواننده‌ها را در تعداد اصطلاحاتی که باید بدانند برطرف می‌کند؛

- مدخل‌های آن کوتاه هستند. هر یک از جمله‌های این کتاب عصاره‌ای است از مهم‌ترین چیزهایی که درباره‌ی تفسیر ادبیات گفته شده است. مثلاً شاید خیلی از ما بدانیم که نقد ادبی فرمالیستی چیست، اما در فارسی هنوز کمتر مطلبی درباره‌ی نقد ادبی نوفرمالیستی، یا نقد داروینی یا بوم‌فمینیستی منتشر شده است.
دامنه‌ی واژه‌ها و اصطلاحاتی که در این کتاب توضیح داده شده، خیلی به فهم خواننده از ادبیات کمک می‌کند. بعضی از خواننده‌های ادبیات فکر می‌کنند که مثلاً صناعت‌های بیان، معانی و بدیع فقط خاص فارسی هستند، حال آنکه با یک نگاه تطبیقی در این فرهنگ یاد می‌گیریم که مثلا ادات تشبیه یا وجه شبه، یا استعاره و بدل و انواع وزن‌های عروضی و قالب‌های شعری هم در ادبیات انگلیسی پیشینه‌ی تحقیقی بلندی دارند. کسی که بخواهد درباره‌ی مکتب های ادبی به‌طور خلاصه چیزی یاد بگیرد که بتواند آن را به آثار ادبی امروز و دیروز نسبت دهد این کتاب منبع مختصر و مفیدی است. و تا جایی که من با کتاب‌های نقد ادبی تطبیق دادم، همه‌ی رویکردهای نقد ادبی از افلاطون تا سال ۲۰۰۷ را پوشش داده است.

خیلی از خواننده‌ها دوست دارند درباره‌ی ادبیات بنویسند اما همه نمی‌توانند به نوشته‌هایشان بار نقادانه و آکادمیک بدهند. علتش این است که باید اول زبان و اصطلاحات این رشته را یاد بگیرند. به نظر من فرهنگ‌های نقد ادبی به خواننده یا منتقدهای معمولی و پیشرفته این امکان را می‌دهند که نقد های پربار بنویسند.
«فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی»، تألیف ام. اچ ایبرمز (۱۹۱۶ م) استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه کرنل است که در ۱۹۵۷م منتشر شده و به ویراست نهم رسیده است. آخرین ویراستی که به فارسی ترجمه شده ۱۱۵۰مدخل را توضیح داده است. مقالات فشرده و دقیقی در مورد هر اصطلاح آمده و این فرهنگ را به یکی از پرطرفدارترین و کارآمدترین منابع ادبیات و نظریه ادبی در غرب تبدیل کرده است. ترجمه فارسی این فرهنگ بر اساس ویراست نهم بوده است. نویسنده (ام. اچ. ایبرمز) هم یکی از نظریه‌پردازان تاریخ اندیشه و ادبیات غرب و متولد ۱۹۱۲است. توضیحات این فرهنگ درباره ی انواع نقد از جمله «نقد ادبی مارکسیستی»، «نقد ادبی فمنیستی»، «نقد ادبی داروینی»، مکاتب ادبی و تفاوت های آنها و اصطلاحات روایت‌شناسی و انواع ادبی همگی در این کتاب بسیار راه‌گشاست.

مؤلف فرهنگ اصطلاحات ادبی

نگارش مقالات متنوع و گسترده ی این فرهنگ حقیقتاً دانش عمیق می‌خواهد و عمری که در ادبیات و نقد ادبی سپری شده باشد و نویسنده‌ی این کتاب بی‌شک این پیشینه را دارد. ترجمه‌ی چنین کتابی هم دانش گسترده‌ای در ادبیات انگلیسی و فارسی می‌طلبد.

چیزی که برای من جالب بود زحمت مترجم در پیدا کردن و همدست کردن معادل‌های تخصصی برای اصطلاحات بود. مثلا کلمه‌ی tension که یک اصطلاح مهم در شرح شعر است تا به حال به «تنش» ترجمه شده بوده، ولی مترجم توضیح داده که این اصطلاح از معماری نشأت گرفته و ترکیبی از دو اصطلاح extention و intension است. گویا واضعان این اصطلاح در ادبیات به مفهومی شعر را دارای یک ساختار متوازن می‌دانند که از وارد کردن فشار از هر یک از اجزاء بر همدیگر حاصل می‌شود. سبزیان در ازای این اصطلاح، معادل توازن را مناسب می‌داند و به این طریق می‌خواهم به این نکته اشاره کنم که مترجم این فرهنگ خودش محققانه سعی کرده از معادل‌های موجود استفاده کند ولی هر جا به بحث تخصصی نیاز دارد و معادلی را مناسب نمی‌داند در پاورقی علت‌ها را روشن می‌کند.

دکتر میرجلال الدین کزازی، استاد ادبیات فارسی، در مقدمه‌ای که بر این ترجمه نوشته، می‌گوید سبزیان با این ترجمه نقد ادبی را بومی می‌کند. «فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی» توسط انتشارات رهنما منتشر شده است. دوستداران شعر می‌توانند به لینک زیر مراجعه کنند و چند دقیقه به شعرخوانی ایبرمز، استاد پیشکسوت ادبیات دانشگاه کرنل، و درک او از هنر شعر و اهمیت خواندن شعر با صدای بلند گوش بسپارند. اینجا

شناسنامه‌ی کتاب:

«فرهنگ اصطلاحات ادبی» ام. اچ. ایبرمز، ترجمه‌ی سعید سبزیان