ویولون؛ سازی محبوب و دشوار

محمود خوشنام

ویولون که از قرن هجده میلادی به این‌سو به محبوب‌ترین ساز جهانی تبدیل شده است، شجره‌نامه‌ی بالا بلندی دارد و از یک خانواده‌ی پرجمعیت سربرآورده است.

پدر بزرگش در قرن شانزدهم «ویول» یا «ویوله» نام داشته که هنگام نواخته شدن نه زیر چانه، که روی زانو یا میان زانوان جای می‌گرفته است.

ویولون که سوپرانوی خانواده است چند برادر بزرگ‌تر نیز دارد. بزرگ‌ترین برادر او «ویولون کونتراباس» نام دارد که هنگام نواختن بر زمین نهاده می‌شود و پیش از آن‌که شکل امروزی را پیدا کند، «ویولونه» نامیده می‌شد.

برادر کوچک‌تر ویولون کونتراباس امروز «ویولون سل» یا «ویولون چلو» نام گرفته که جایی همیشگی در همه‌ی ارکسترها دارد.

ویولون دو برادر بزرگ‌تر دیگر نیز دارد به نام‌های «ویولا» و «ویولا دامور».

ویولا از نظر ارتفاع صدا، تنور ویولون‌ها است و ویولا دامور که در قرون هفده و هجده بسیار رواج داشته، برای شیرین‌کاری سیم‌های بیشتری را با خود حمل می‌کرده است.

با این همه در میان خانواده‌ی پرجمعیت ویولون‌ها، همین ویولونی که روز و شب صدایش را می‌شنویم که بدون حضورش هیچ ارکستری کار خود را شروع نمی‌کند، رایج‌ترین و محبوب‌ترین سازها در سراسر جهان است.

رواج ویولون به چند دلیل روشن در خیلی از جاهای دنیا از پیانو نیز بیشتر است. ارزان‌تر از پیانو است، حمل و نقل آن ساده است و کوک کردنش هم متخصص نمی‌خواهد.

در برابر این مزایا البته یک عیب هم دارد، یاد گرفتنش خیلی دشوارتر از پیانو است و کارآمد شدن در آن وقت و نیروی بسیار می‌طلبد.

در میان کنسرتوهایی که از آهنگسازان کلاسیک باقی مانده، ویولون بعد از پیانو بیشترین سهم را از آن خود کرده است.

هرسال ده‌ها مسابقه‌ی بین‌المللی برای رقابت میان ویولون‌نوازان برجسته برگزار و جوائزی به بهترین‌ها اهداء می‌شود.

از میان ویولون‌نوازان برتر معاصر می‌توان از «یهودی منوهین»، «ایگور اویستراخ» و نسل جدیدتر «نایکل کندی» و «دانیل هوپ» یاد کرد.

حالا که صحبت از ویولون در میان است، بد نیست از ورود و حضور آن در جامعه‌ی موسیقی ایران نیز بدانیم.

نخستین ویولون‌ها را آموزگاران موسیقی رسمی نظام در دارالفنون با خود به ایران آوردند.

کمانچه‌کش‌ها کمانچه را رها کردند و به ویولون روی آوردند و آن را به شاگردان خود نیز آموختند.

یکی از آن‌ها حسین اسماعیل زاده بود که نسل اول ویولون‌نوازان را پرورش داد. نسلی که ابوالحسن صبا از میانشان سربرآورد.

صبا با وجود مشغله‌ی بسیار بیشترین نیروی خود را برای آموختن ویولون به‌کار زد، با تهمیداتی این ساز غریبه را خودی‌تر از خودی‌ها ساخت، ردیف و دستوری برای آن فراهم آورد و به سهم خود شاگردان برجسته‌ای پرورش داد که نام‌آوران امروز موسیقی ایران شده‌اند.

به این ترتیب به همت صبا و شاگردانش ویولون در ایران نیز به یکی از محبوب‌ترین و کارسازترین سازهای موسیقی تبدیل شد.