زنان روپوشیده‌ی فرانسوی هواخواه آزادی فردی

فروغ.ن.تمیمی

در سال‌های اخیر بحث حجاب و ممنوعیت فرم‌های افراطی آن مانند پوشاندن چهره با نقاب در حوزه‌ی عمومی، در کشورهای اروپای غربی از موضوعات مهم و جنجالی بود و هفته‌ی پیش بحث ممنوع‌بودن نقاب و روبنده بار دیگر در فرانسه مطرح شد.

دولت فرانسه خواهان منع استفاده از روبنده برای زنان مسلمان در محل کار، معابر و مراکز آموزشی است. در فرانسه پنج میلیون مسلمان زندگی می‌کنند و حدود دو هزار زن مسلمان از روبنده و نقاب استفاده می‌کنند.

پیش از این دولت فرانسه استفاده از سمبل‌های مذهبی مانند صلیب و روسری و غیره را در مدارس ممنوع اعلام کرده بود. رسانه‌های فرانسوی و دولت سارکوزی همواره با تاکید بر این نکته که اکثریت جامعه‌ی فرانسه سکولار است، خواهان ممنوعیت استفاده‌ی شخصی از سمبل‌های مذهبی در فضای عمومی هستند.

برخی از مخالفان استفاده از روبنده می‌گویند که بر طبق هنجارهای مرسوم برهنگی کامل بدن و یا پوشیدگی کامل بدن و سر و صورت مورد پسند مردم نیست

کشور فرانسه جامعه‌ای چندفرهنگی و سکولار است و آزادی فردی و اجتماعی برای افراد و اقلیت‌های قومی و مذاهب تامین شده است. با مطرح‌شدن دوباره‌ی گفتمان حجاب، مساله‌ی چگونگی و حدود آزادی‌های فردی و نقش دولت در تعیین آن، رسانه‌ها و ناظران سیاسی و مسلمانان در این کشور را ناگزیر به بحث در مورد چندوچون آن کرده است.

برخی از مخالفان استفاده از روبنده می‌گویند که بر طبق هنجارهای مرسوم برهنگی کامل بدن و یا پوشیدگی کامل بدن و سر و صورت مورد پسند مردم نیست. برهنگی کامل یک فرد در محل کار و خیابان و یا در محیط آموزشی در اکثر کشورها ممنوع و جایز نیست.

آن‌ها نقاب و روبنده داشتن زنان را آن روی سکه می‌دانند و معتقدند که این نوع افراطی حجاب مشکلات متعددی را برای خود فرد با نقاب و بقیه‌ی افرادی که روزمره با او در تماس هستند ایجاد خواهد کرد. زیرا اولین اصل ابتدایی در ارتباط روزمره و نرمال، دیدن صورت فرد مخاطب است. زن با زدن نقاب بر چهره‌اش در واقع بی‌هویت می‌شود.

رشد بی‌سابقه‌ی حجاب در میان زنان نسل دوم و سوم مهاجرین از کشورهای اسلامی یکی از موضوعات دائمی در بحث‌های مربوط به مسلمانان در رسانه‌های غربی است. استفاده از حجاب در فرم‌ها و مدل‌های گوناگون در میان زنان و دختران مسلمان در اروپا و امریکا رایج است.

رشد اسلام‌گرایی و استفاده‌ی زنان از حجاب در غرب، ترس از بنیادگرایی رادیکال را افزایش داده و با واکنش منفی رسانه‌ها و بعضی از احزاب سیاسی روبه‌رو شده است. گروهی از صاحب‌نظران عدم موفقیت در آمیزش فرهنگی و اجتماعی مسلمانان در جوامع اروپا را دلیل رشد اسلام‌گرایی و روی‌آوردن زنان به حجاب نام می‌برند.

حجاب در خاورمیانه به‌عنوان سمبل طبقه‌ی اجتماعی هم متداول بوده تا زنان طبقات ممتاز را از زنان اقشار دیگر و زنان روستایی متمایز کند

انواع متنوع پوشش سر در تمام مذاهب بزرگ و بیش‌تر ملت‌های دنیا - هم برای زن و مرد - همیشه وجود داشته و دارد. مطالعات فرهنگی نشان می‌دهد که پوشاندن مو و بدن زنان در میان تمدن‌های قدیمی مانند آشور و مصر و یونان و رومیان وجود داشته، و در در ابتدا نزد مسیحیان و یهودیان اجباری بوده است.

حجاب هنوز هم در میان زنان راهبه‌ی مسیحی و یا بعضی از یهودیان ارتدکس متداول است. پوشاندن موی سر عموما به‌نوعی معنویت مذهبی و حجب و حیای زنانه را تداعی می‌کند. افزون بر این استفاده از انواع سربندها و کلاه و روسری در انواع فرهنگ‌های بومی رایج است و بخشی از سنت و مد زمانه به شمار می‌رود.

در گذشته حجاب تنها به مفهوم پوشاندن موی سر و بدن به‌منظور پنهان‌کردن زنانگی و سکسوالیته نبود. حجاب در خاورمیانه به‌عنوان سمبل طبقه‌ی اجتماعی هم متداول بوده تا زنان طبقات ممتاز را از زنان اقشار دیگر و زنان روستایی متمایز کند. و یا به‌عنوان نماد تمایز میان زنان عامی و قابل دست‌رس و زنان اشراف و غیرقابل دسترس به کار می رفته است.

مثلا در ایران زمان قاجار زنان شهری و مرفه چادر سیاه و روبنده داشتند. ولی پوشش و لباس زنان معمولا در مناطق روستایی و عشایری ایران رنگ‌های زنده و تند داشته و پنهان‌کردن چهره اغلب متداول نبوده و نیست. تنها در برخی از نواحی جنوب کشور مثل جزیره‌ی قشم استفاده از نقاب هنوز متداول است.

از آن‌جا که درصد بزرگی از زنان در دنیای اسلام باحجابند و پوشاندن سر و بدن به‌عنوان یک تکلیف دینی و واجب مورد قبول اکثریت علما است، نسبت‌دادن حجاب اجباری به دین اسلام بدیهی به نظر می‌رسد. اما همیشه زنانی هم هستند که به انتخاب خود حجاب را برگزیده‌اند.

حجاب اسلامی در نظر اول تداعی‌کننده‌ی مسلمان‌بودن و مومن‌بودن یک خانم است. و هم این‌که با اجباری‌بودن حجاب - مثلا در عربستان سعودی و یا ایران – کلیشه‌های رایج در غرب در مورد حجاب (این‌که حجاب نماد ستم و سلطه‌ی مردان و کنترل سکسوالیته‌ی زنان است) به‌شدت تقویت شده است.

مراجع مذهبی مسلمانان با استناد به آیه‌ی مندرج در سوره‌ی نور قرآن مجید، پوشاندن مو و بدن را یک وظیفه‌ی الهی و تکلیف شرعی برای زنان می‌دانند. در سوره‌ی نور، مرد و زن موظف به فروتنی و فضلیت و خویشتن‌داری شده و قرآن از زنان می‌خواهد که زینت‌های خود را بر مردان غیر خویشاوند و محرم آشکار نکنند. در این آیه، کلمه‌ی حجاب به کار نرفته است و حدود پوشاندن بدن مشخص نشده است.

خانم آسما بارلاس Asma Barlas فمینیست و اسلام‌شناس مشهور پاکستانی می‌گوید که ایده‌ی پوشاندن تمام بدن زن و حتی چهره‌ی او شش‌صد سال پس از نزول قرآن بر پیامبر اسلام توسط علمای وقت تدوین شد، و در قرون پس از آن به‌تدریج پوشاندن چهره‌ی زنان به‌عنوان یکی از واجبات اعلام شد. در تمام کشورهای اسلامی تنوع حجاب و تفاوت در نوع پوشش همیشه وجود داشته، اما رسم روگیری و پنهان‌کردن چهره در میان تمام اقوام مسلمان مرسوم نبوده است.

در بیست‌سال اخیر درصد زنان با حجاب در میان زنان نسل دوم و سوم مهاجر در کشورهای غربی به‌شدت بالا رفته است. با گستردگی تنوع و گوناگونی حجاب و استفاده از انواع آرایش‌ها و مدها دیگر نمی‌توان حجاب را تنها سمبلی مذهبی و یا عامل استتار زیبایی و زنانگی دانست.

رواج انواع روسری‌های رنگی و لباس‌های تنگ و استفاده از آرایش‌های متنوع و زینت‌آلات در میان دختران و زنان جوان مسلمان در اروپا و سایر کشورها، هیچ وجه اشتراکی با حجاب مذهبی به مفهوم حجب و پنهان‌کردن جاذبه‌ی سکسی و زنانگی ندارد. بل‌که برعکس می‌تواند بسیار هم چشم‌گیر باشد و زنانگی و زیبایی را به رخ بکشد

در زمان ما گفتمان حجاب با مفاهیمی مانند سیاست و ایده‌ئولوژی و هویت و هنر و حتی اروتیسم پیوند خورده است. مفهوم حجاب از محدوده‌ی نظرات ذات‌گرایانه و ایستا رها شده و هویتی پویا و چندگانه یافته است.

مثلا گروه کثیری از دختران جوان مسلمان ساکن اروپا در جستجوی نشانه‌ای برای ابراز هویت و تاکید بر هویت غیر غربی، به حجاب روی آورده‌اند. اپیدمی هویت‌جویی مشخصه‌ی اکثر جوامع مهاجر دنیا است.

در شرایطی که نسل دوم و سوم اقلیت‌های مسلمان مهاجر در اروپا هنوز هم شهروندان غیربومی محسوب می‌شوند، روی‌آوردن به هویت‌های مذهبی و قومی واکنشی دفاعی برای اثبات و تاکید بر هویت گروهی و متفاوت محسوب می‌شود.

رواج انواع روسری‌های رنگی و لباس‌های تنگ و استفاده از آرایش‌های متنوع و زینت‌آلات در میان دختران و زنان جوان مسلمان در اروپا و سایر کشورها، هیچ وجه اشتراکی با حجاب مذهبی به مفهوم حجب و پنهان‌کردن جاذبه‌ی سکسی و زنانگی ندارد. بل‌که برعکس می‌تواند بسیار هم چشم‌گیر باشد و زنانگی و زیبایی را به رخ بکشد.

این نوع جدید از حجاب که در چشم اروپاییان، مسلمان‌بودن و سنتی‌بودن یک زن را تداعی می‌کند در ایران به‌عنوان بدحجابی و ضدیت با دولت اسلامی تقبیح و حذف می‌شود.

رواج تفاسیر ایده‌ئولوژیکی از اسلام و رشد بنیادگرایی اسلامی در غرب هم سبب رادیکال‌شدن گروهی از زنان مسلمان اروپایی شده و آن را به سوی استفاده از انواع اغراق‌آمیز حجاب مثل نقاب و روبنده سوق داده است.

اکثر این زنان در فرانسه با تاکید بر حق داشتن آزادی فردی در پوشش و با ادعای برگزیدن حجاب به خواست خود خواهان احترام دولت و مردم فرانسه به این انتخاب هستند. این زنان با استناد به قانون اساسی فرانسه خواهان عدم دخالت دولت در مسایل شخصی افراد هستند.

سوالی که این روزها بارها در بحث‌های میان مخالفان و موافقان استفاده از روبنده مطرح می‌شود این است که حد و حدود آزادی فردی در انتخاب پوشش در یک جامعه‌ی سکولار و دموکراتیک چیست؟